Αναμφισβήτητα ένα από τα αξιοθέατα της Καστοριάς εκτός από τη βυζαντινή της κληρονομιά, είναι ο Νεολιθικός λιμναίος οικισμός στο χωριό Δισπηλιό. Βρίσκεται σε απόσταση 5χλμ. από την πόλη σε εξαιρετικά όμορφη τοποθεσία στη νοτιοδυτική όχθη της λίμνης .
Ο προϊστορικός οικισμός στο Δισπηλιό ανακαλύφθηκε στη θέση Nησί, τυχαία το 1932. Τότε η στάθμη της λίμνης κατέβηκε, και στο σημείο φάνηκαν υπολείμματα ξύλινων πασσάλων. Χρειάστηκε να περάσουν 60 χρόνια για να γίνουν συστηματικές ανασκαφές στον χώρο. Οι ανασκαφές πραγματοποιηθήκαν από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης με επικεφαλής τον καθηγητή Γ. Χουρμουζιάδη και αποκαλύψαν έναν εντυπωσιακό λιμναίο οικισμό της Νεότερης Νεολιθικής εποχής.
Η σύγχρονη αναπαράσταση του λιμναίου οικισμού
Παράλληλα με τις ανασκαφές στο Δισπηλίο ξεκινά η δημιουργία μια ζωντανής αναπαράστασης του οικισμού με σκοπό την καλύτερη αντίληψη του μεγέθους και της σημαντικότητας της ανακάλυψης. Ο χώρος αποτελείται από 8 καλύβες και δίνει στον επισκέπτη μια σαφή εικόνα για το τρόπο δημιουργίας και λειτουργίας ενός λιμναίου οικισμού πριν από 7.500 χρόνια. Σε κάποιους φίλους του κινηματόγραφου θυμίζει ίσως το Ηobitton το φανταστικό χωριό των Χόμπιτ στην τριλογία του Aρχοντα των δαχτυλιδιών.
Τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν για την αναπαράσταση του οικισμού ήταν κορμοί δέντρων και σχοινιά από χόρτα, ότι ακριβώς χρησιμοποίησαν και οι άνθρωποι της 6ης και 4ης χιλιετίας π.Χ. Χρησιμοποιήθηκαν λάσπη και άχυρα για τις κατοικίες και κοφτερές πέτρες και οστά ζώων για την κατασκευή των προϊστορικών εργαλείων και άλλων οικιακών αντικειμένων.
Ίσως το σημαντικότερο εύρημα που κατά πάσα πιθανότητα πρόκειται για μία πρώιμη γραφή είναι μία ξύλινη πινακίδα με εγχάρακτα γραμμικά στοιχεία, η οποία έχει χρονολογηθεί από το 5260 π.Χ.
Ένα άλλο σημαντικό εύρημα θεωρείται και το υπόλειμμα μιας ξύλινης βάρκας, ενός μονόξυλου που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι της Νεολιθικής Περιόδου. Το εκπληκτικό είναι πως η βάρκα αυτή είναι πανομοιότυπη με αυτές που χρησιμοποιούν οι Καστοριανοί μέχρι και σήμερα.
Το Δισπηλιό απέχει 5χλμ. από την πόλη της Καστοριάς και λειτουργεί με οργανωμένη και κατατοπιστική ξενάγηση. Πέραν της ιστορικής του σημασίας είναι ένας πανέμορφος χώρος μέσα στο πράσινο που προσφέρει στον επισκέπτη τη δυνατότητα να χαλαρώσει κάνοντας έναν όμορφο περίπατο.
Ο αρχαιολογικός χώρος είναι ανοιχτός καθημερινά και τις Αργίες από τις 9:00-17:00. Κατά τη διάρκεια λειτουργίας του χώρου υπάρχει πρόγραμμα ενημέρωσης επισκεπτών ανά 30 λεπτά.
Οι χώροι του Λιμναίου οικισμού είναι προσβάσιμοι σε άτομα με κινητικά προβλήματα .
